1940-იან წლებში საქართველოს სსრ მთავრობა გადაწყვეტს დღევანდელი ყეენის მთაზე სტალინის უზარმაზარი ქანდაკების დადგმას. ამისთვის მთის თავი გადაჭრეს კიდევაც. დიდ ბელადს ეს სასიხარული ამბავი ცეკა-ს პირველმა მდივანმა მოახსენა: ამხანაგო სტალინ, დილით მზის პირველ სხივებთან ერთად მიწიდან თქვენი ქანდაკება ამოიმართება, საღამოს კი მზის ჩასვლისას ისევ ადგილს დაუბრუნდებაო. -მშვენიერია, – უპასუხა სტალინმა, – ოღონდ, ღამე ჩემს მაგივრად შენ იდგებიო… ძეგლის აღმართვის იდეა ჩაიშალა.
გასული საუკუნის 70-იან წლებში მხატვარ ზურაბ წერეთელს გაუჩნდა იდეა საქართველოს ისტორიისადმი მიძღვნილი მონუმენტის შექმნისა. ამისთვის შესაფერისა ადგილს ეძებდა. სწორედ მაშინ აშენებდა ის სახელოსნო-სახლს ბაგებში. იქიდან ქალაქის მშვენიერი ხედი იშლებოდა და ხელოვანმა მაშინვე თვალი დაადგა ყეენის მთას, მივიდა, დაათვალიერა და გადაწყვიტა – საქართველოს ისტორიის მონუმენტს თბილისის ზღვის ნაპირას, ყეენის მთაზე აღმართავდა.
ზუსტად არავინ იცის რატომ დაერქვა მთას ეს სახელი, გადმოცემით, აქ იმართებოდა იმპროვიზირებული ხალხური დღესასწაული -ყეენობა. ასეა თუ ისე, მთას შემორჩა ეს სახელწოდება და დღეს იქ განთავსებულია საქართველოს ისტორიისადმი მიძღვნილი მონუმენტი, რომლის ანალოგი დღემდე არ მოიძებნება მსოფლიოში. მას სხვანაირად ქართულ სთოუნხენჯსაც უწოდებენ.
მონუმენტის აღმართვის იდეა ხელოვანს გაგანია კომუნისტების ბატონობის პერიოდში, დაახლოებით 1974-75 წლებში გაუჩნდა, სადაც გამოსახული იქნებოდნენ ქართველი მეფეები, მწერლები და საზოგადო მოღვაწეები, მაგრამ კომუნისტური პარტიის არც ერთი მოღვაწე. ეს იმ დროს წარმოუდგენელი რამ იყო, მაგრამ მხატვრის ძალისხმევით ამ თამამ წამოწყებას განხორციელება ეწერა.
უნდა აღინიშნოს, რომ ზურაბ წერეთლის, როგორც ხელოვანის ჩამოყალიბებაში, დიდი როლი ითამაშა ეთნოგრაფიულმა ექსპედიციებმა ქართული ეთნოგრაფიული სკოლის ფუძემდებლის გიორგი ჩიტაიას ხელმძღვანელობით. ,,ეთნოგრაფია ეროვნული თვითშეგნების დედაბოძი, ქართველი ხალხის უთვალავ თაობათა მიერ შემუშავებული სიბრძნის, ზნეობრივი სიმდიდრის, მუხლჩაუხრელი შრომისა და გარჯის ცოცხალი მატიანეა, რომელიც ახალგაზრდებს უფაქიზებს ზნეობას, უღვიძებს წინაპართა მემკვიდრეობის დაფასების უნარს,” – ამბობდა გიორგი ჩიტაია.
ექსპედიციებში მიღებულმა გამოცდილებამ ქართველი ხალხის კულტურის, ხელოვნების, ისტორიის და ყოფა-ცხოვრების ძირფესვიანმა შესწავლამ მხატვარი შთააგონა შეექმნა იქამდე არნახული პროექტი.
მუშაობა დაიწყო. წერეთელმა დახმარებისათვის მიმართა მეცნიერებათა აკადემიას, საქმეში ჩაერთო პოეტი-აკადემიკოსი ირაკლი აბაშიძე, ისტორიკოსი როინ მეტრეველი და სხვა მეცნიერები.
პირველ ხანებში მხატვარს გადაწყვეტილი ჰქონდა მონუმენტი განეხორციელებინა მიწაში ჩასობილი ხმლების სახით, რომელზეც გამოსახული იქნებოდნენ მეფეები, მაგრამ ბოლოს ხმლები შეიცვალა ბერძნული ტიპის კოლონების სახით. 80-იანი წლების დასაწყისში ბრინჯაოს მაკეტი უკვე მზად იყო. ის ორ ნაწილისაგან შედგებოდა – ზედა ნაწილში ასახული იყო მნიშვნელოვანი სცენები ქართველთა ისტორიიდან, ქვედაში კი მეფეები და ცნობილი პიროვნებები.
80-იანი წლების მიწურულს მხატვარმა მონუმენტს დაამატა ბიბლიური თემები, კერძოდ კი სცენები ,,ახალ აღთქმადან”; კომპლექსში მას დიდი ადგილი ეთმობა. ,,მიყვარს ღმერთი, ჩემი სამშობლო, ჩემი ოჯახი, ჩემი პროფესია… – ამბობდა ზურაბ წერეთელი, – ადამიანი კეთილშობილდება მაშინ, როცა მისი ცხოვრების კრედო სწორხაზოვნად მიყვება ერთ პრინციპს _ გიყვარდეს ღმერთი შენი და მოყვასი შენი. ამ იდეალებით ვცხოვრობ და ვმუშაობ დღემდე”. .ჰორელიეფები, რომელიც ყოველი კოლონის საფუძველშია, გამოსახავენ სიუჟეტებს, რომლებიც მოგვითხრობენ ბიბლიური სამყაროს შესახებ.
90-იან წლებში ქვეყანაში არსებული მდგომარეობის გამო სამუშაოები შეჩერებული იყო. 1996-96 წლებში მონუმენტის მშენებლობა ისევ განახლდა.
მონუმენტი მნახველზე წარუშლელ შთაბეჭდილებას ტოვებს: ის განთავსებულია 12 ჰექტარ მიწის ფართობზე, საექსპოზიციო ფართობი შეადგენს 10 ათას კვ მეტრს. ტერიტორიაზე აღმართულია 35 მეტრის სიმაღლის 16 სვეტი, თითოეული მათგანი სამ ნაწილადაა დაყოფილი – ქვემოთ ბიბლიური სიუჟეტებია, შუაში ღირშესანიშნავი ქართველების გამოსახულებებია, ხოლო ზემოთ –ქვეყნის ისტორიის ამსახველი მნიშვნელოვანი სცენები. ზემოდან ანუ ჩიტის პერსპექტივიდან ამ მონუმენტს ჯვრის ფორმა აქვს; ჯვრის ფორმისაა ასევე ჩარჩოებიც, რომელზეც ამოტვიფრულნი არიან მეფეები და მოღვაწეები. თითქმის ყველა ჰორელიეფს წამძღვარებული აქვს ირაკლი აბაშიძის ლექსი, რაც მას ინფორმციულობასა და უფრო მეტ მნიშვნელობას სძენს.
კომპლექსის შუაგულში განთავსებულია სიმბოლური საფლავი იმ მეფეებისა, რომლებიც გარდაიცვალნენ და დაკრძალულნი არიან საქართველოს ფარგლებს გარეთ. წლების წინ მხატვარს სურდა ასტრახანიდან ჩამოესვენა მეფე ვახტანგ VI და იქ დაეკრძალა, მაგრამ სხვადასხვა მიზეზთა გამო ეს ვერ მოხერხდა, ამიტომაც შეიქმნა მეფეთა ეს სიმბოლური განსასვენებელი.
ამ არქიტექტურულ-სკულპტურულ მონოლითში ზურაბ წერეთელმა ყველასთვის გასაგები პლასტიკური ენით, თანამიმდევრობით და ზედმიწევნითი სიზუსტით ასახა და გადმოგვცა საქართველოს პოლიტიკური, კულტურული და სოციალ-ეკონომიური განვითარება უხსოვარი დროიდან და ლამის დღევანდელ დღემდე.
ყეენის მთაზე გაჩაღებულ მშენებლობას ხშირად სტუმრობდა საქართველოს პატრიარქი ილია II. მან შესთავაზა ხელოვანს იქვე მონუმენტთან აღმართულიყო ღვთისმშობლის ხარების სახელობის სამნავიანი ეკლესია, მსოფლიოში ერთადერთი ტაძარი, რომლის შიდა კედლები მთლიანად მოპირკეთებულია მოზაიკითა და მინანქრით.
40 წლის განმავლობაში გიგანტური სამუშაოები ჩატარდა -დაიხარჯა 300 ტონა ბრინჯაო, შავი მეტალის 1500 კონსტრუქცია, ხოლო ეკლესიის მოსაპირკეთებელი მინანქრისათვის 15 ტონა სპილენძი.
ამბობენ მარტო კაცი ჭამაშიც ბრალიაო, მაგრამ ამ ანდაზის საპირისპიროდ ერთმა ადამიანმა, ნიჭიერმა და მიზანდასახულმა შემოქმედმა შეძლო ერთგვარი გარღვევა მოეხდინა იმდორინდელ სიტუაციაში; თავისი შემოქმედებით და მათ შორის, საქართველოს მატიანეთი დაუპირისპირდა ტოტალიტარულ რეჟიმს და გაიმარჯვა კიდეც. ეს კი ხდებოდა მანამდე, სანამ გამოჩნდებოდა ფილმი ,,მონანიება”, რომელმაც როგორც ამბობენ, შეცვალა მსოფლიო პოლიტიკური რუკა
,,საქართველოს მატიანეს” გარდა ზურაბ წერეთელს რომ არაფერი შეექმნა, ქვასა და ბრინჯაოში გაცოცხლებული ამ ძეგლით ის ჩვენი ქვეყნის ისტორიასა და კულტურაში მუდმივ და მნიშვნელოვან ადგილს დაიკავებდა.
ცნობილი ქართველი მხატვარი ჯიბსონ ხუნდაძე ამბობდა: ,,მონუმენტური ქანდაკების მიღწევად მიმაჩნია წერეთლის ,,საქართველოს მატიანე”, რომელიც მრავალ წელს გაუძლებს. ეს ერთ მთლიანობაში შედუღებებული არქიტექტურული ძეგლია, მე ვთვლი მას ქართული არქიტექტურის უდიდეს მიღწევად… ეს არის საქართველოსადმი მიძღვნილი ჰიმნი…”
