"ექსკურსიაზე მივდივართ სვანეთში, ხევსურეთში, ყაზბეგში და ა.შ." _ აღფრთოვანებით ნათქვამ ამ სიტყვებს გურიის სხვადსხვა სკოლების მოსწავლეებიდან ხშირად გაიგონებთ.
სოციალურ ქსელშიც ხშირად წააწყდებით ფოტოებსა და სტატუსებს, სადაც გურული ახალგაზრდები მოგზაურობის შთაბეჭდილებებს აზიარებენ. ის, რომ ახალგაზრდებს საქართველოს გაცნობა აინტერესებთ მისასალმებელია, თუმცა, როგორც ირკვევა, გურული ახალგაზრდების უმრავლესობა არ იცნობს ჩვენი რეგიონის ღირსშესანიშნაობებს და საუკუნოვან ძეგლებს.
როგორც ჩვენი გამოკითხვები ცხადყოფს, ახალგაზრდებმა არათუ მათი ადგილმდებარეობა, არამედ ინფორმაციაც კი არ იციან ჩვენი მდიდარი წარსულის შესახებ. სწორედ ამის გათვალისწინებით, ახალგაზრდული გაზეთი ყოველ ნომერში აქვეყნებს ინფორმაციებს იმ ადგილების შესახებ, რომლებიც აუცილებლად უნდა მოინახულოთ.
ამჯერად ჩოხატაურის მუნიციპალიტეტის სოფელ ბუკისციხეზე გიამბობთ, რომელიც მდებარეობს მდინარე სუფსის მარჯვნივ, ზღვის დონიდან 200 მეტრზე. ყოველი წლის ზაფხულში "ბუკისციხელობა" იმართება, რომელსაც ბევრი სტუმრობს. ზაფხულში განსაკუთრებული ხალხმრავლობა გურიის ტბაზეა, რომელსაც ბევრი "გურის ტბასაც" კი ეძახის. ტბა და ულამაზესი გარემო ამ სოფელის ერთ-ერთი სიამაყეა.
სოფელში დაკრძალულია შოტლანდიელი მებაღე და აგრონომი იაკობ მარი, ქართველი მეცნიერის, ნიკო მარის მამა.
ბუკისციხეში ნიკო მარის სახლმუზეუმიცაა, რომელშიც დაცულია მისი ხელნაწერები, მემორიალური ნივთები და ნაშრომები.
ნიკოლოზ (ნიკო) იაკობის ძე მარი გახლდათ ენათმეცნიერი, ფილოლოგი, აღმოსავლეთმცოდნე, არქეოლოგი, კულტურის ისტორიკოსი. რუსეთის მეცნიერებათა აკადემიის ნამდვილი წევრი.
მამა, იაკობ მარი, შოტლანდიელი ჰყავდა, დედა _ ქართველი. ევროპული ენები მამამ ასწავლა. ბავშვობაში სწავლობდა ოზურგეთის სამაზრო სასწავლებელში. 1870 წელს კავკასიის მეფისნაცვლას იაკობ მარმა სთხოვა სახელმწიფოს ხარჯზე მიეღოთ სკოლაში მისი შვილი. თავიდან უარი უთხრეს, თუმცა შემდეგ ჩარიცხეს ქუთაისის გინაზიაში სახელმწიფოს ხარჯზე. 1884 წელს დაამთავრა გიმნაზია, 1890 _ პეტერბურგის უნივერსიტეტის აღმოსავლურ ენათა ფაკულტეტი. 1891-იდან ამავე უნივერსიტეტის პრივატ-დოცენტი იყო. 1894-1896 წლებში მუშაობდა სტრასბურგის უნივერსიტეტის, ვატიკანისა და რომის ბიბლიოთეკებში.
ქართულ ხელნაწერთა შესასწავლად 1898 გაემგზავრა ნიკოდიმ კონდაკოვის ექსპედიციაში ათონის მთაზე, 1902 _ სინის მთაზე ი. ჯავახიშვილთან ერთად. ათონის მთაზე მარმა აღმოაჩინა ბევრი ლიტერატურული ძეგლი, გადმოწერა და გააკეთა მათი აღწერილობა. ამ საგაზნე სამეცნიერო საზოგადოების წინაშე წარსდგა მოხსენებით, 1900 წელს კი გამოსცა ათონის აგიოგრაფიული ძეგლების სრული აღწერილობა. ათონის მთაზევე დაიწყო მან ზრუნვა ქართული ბიბლიის გამოცემისთვის: გადაიწერა ზოგი ადგილი ეზრადან, მთლიანად გადაწერა ორი პატარა წიგნი (რუთისა და იონასი) და გადაიღო ნეემიას წიგნის ფოტოასლი.
1905 წელს შეადგინა საქართველოს მეცნიერებათა აკადემიის პროექტი-წესდება, რომელიც 1934 წელს გამოქვეყნდა. 1910 წელს რუსეთის მეცნიერებათა აკადემიამ გადაწყვიტა ბიბლიის მეცნიერული გამოცემა. შედგა კომისია, რომლის თავმჯდომარე იყო ნიკო მარი, წევრები კი ივანე ჯავახიშვილი, იოსებ ყიფშიძე და აკაკი შანიძე. 1910 წელს პეტერბურგში გამოსცა გამოკვლევა "ვეფხისტყაოსნის" შესახებ. 1913 წლიდან იყო პეტერბურგის უნივერსიტეტის აღმოსავლურ ენათა ფაკულტეტის დეკანი, 1924-1930 წლებში ლენინგრადის საჯარო ბიბლიოთეკის დირექტორი, 1930-დან _ სსრკ-ის მეცნიერებათა აკადემიის ვიცე-პრეზიდენტი.
მარი იკვლევდა სომხურ ენას, ქართულს და მის ნათესაობას სხვა ენებთან. პირველი სტატია "ბუნება და თვისება ქართული ენისა" 1888 წელს გამოაქვეყნა "ივერიაში" წამოაყენა ჰიპოთეზა (1888-1916), რომ ქართული ენათესავება სემიტურ ენებს და ქართველურ ენებს იაფეტური ენები უწოდა (ბიბლიური ნოეს შვილის _ იაფეტის სახელიდან). სემიტური და იაფეტური ენები ერთი (ნოეტური) ოჯახის ორ შტოდ გამოაცხადა.
მთის კავკასიური ენათა შესწავლის შედეგად მარმა იაფეტური ენების წრეში შეიტანა აფხაზურ-ადიღური, ჩაჩნური და დაღესტნური ენებიც (1916-1920) და იაფეტური დამოუკიდებელ ენათა ოჯახად მიიჩნია. შემდგომში იაფეტურ ენათა ოჯახს მიაკუთვნა ბასკური, აგრეთვე წინა აზიისა და ხმელთაშუა ზღვის მკვდარი ენები: პელაზგური, ეტრუსკული (1920-1923).
ნაშრომში "იაფეტური კავკასია და მესამე ეთნიკური ელემენტი ხმელთაშუა ზღვის კულტურის შექმნაში" (1920) მარმა იაფეტური ეთნიკური ელემენტი ქრონოლოგიურად უფრო ძველად ცნო, ვიდრე სემიტური და ინდოევროპული _ იაფეტიდები ხმელთაშუა ზღვის აუზის უძველეს მოსახლეობას წარმოადგენდნენო; ამიტომ სემიტურთან ნათესაობის საკითხი მოიხსნა. აღიარებულ იქნა იაფეტურ ენათა შეჯვარება ჯერ სემიტურ, ხოლო უფრო გვიან ინდოევროპულ ენებთან.
მომდევნო პერიოდში მარი მივიდა იმ დასკვნემდე, თითქოს იაფეტიზმები დასტურდება მსოფლიოს ყველა ენაში. მან იაფეტური ენები გამოაცხადა მეტყველების უძველეს საფეხურად (სტადიად), ხოლო _ ენათა ოჯახის ცნება უარყო.
1923 წლიდან (ნაშრომი "ხმელთაშუა ზღვის ინდოევროპული ენები") მარმა გაწყვიტა კავშირი ადრინდელ ენათმეცნიერებასთან, რომელიც ბურჟუაზიულ იდეოლოგიაზე დაფუძნებულ მეცნიერებად გამოაცხადა; უარყო მისი პრინციპები, როგორც მიუღებელი მარქსისტული მეცნიერებისათვის და შექმნა "ახალი საენათმეცნიერო მოძღვრება", რომელსაც, როგორც მარქსისტულ თეორიას, ძალით ახვევდა თავს საბჭოთა ენათმეცნიერებას.
ამ თეორიაში ენა მიჩნეულია ზედნაშენად და კლასობრივ მოვლენად, მარი თვლიდა, რომ ბგერითი ენა იმთავითვე კლასობრივი იყო, არაკლასობრივი ენა არასოდეს არსებულაო. მან უარყო ერთმანეთისაგან დამოუკიდებელი მონათესავე ენათა ოჯახების არსებობა და წამოაყენა სტადიალური განვითარების პრინციპი. ამ პრინციპის თანახმად ენები ერთმანეთისაგან განსხვავდება არა წარმოშობის, არამედ განვითარების სტადიების მიხედვით, ხოლო თვით სტადიების რაოდენობა მარის არ გაურკვევია.
1926 მარმა შექმნა პირველი აფხაზური ანბანი ლათინურ დამწერლობის საფუძვლებზე. ამ ანბანმა 1928 წელს ცვლილება განიცადა ხოლო შემდეგ საერთოს გაუქმდა და შეიცვალა ქართული ანბანის საფუძველზე შექმნილი აფხაზური დამწერლობით.
1950 წელს საენათმეცნიერო დისკუსიამ ნათელყო, რომ ახალი საენათმეცნიერო მოძღვრება არ არის მარქსისტული თეორია და რომ ამ თეორიის ძირითადი დებულებები მეცნიერულად გაუმართლებელია.
ნიკო მარს დიდი დამსახურება მიუძღვის ქართული და სომხური ფილოლოგიის განვითარებაში. მნიშვნელოვანი წვლილი შეიტანა მან ქართველურ ენათა შესწავლის საქმეში (განსაკუთრებით ახალი საენათმეცნიერო მოძღვრების შექმნამდე). გამოაქვეყნა (რუსულ ენაზე) "ძველი ქართული ენის გრამატიკის ძირითადი ტაბულები" (1908), "ჭანურის გრამატიკა" (1910), "ძველი ქართული სალიტერატურო ენა" (1925), "ქართული ენა" (ფრანგულად, მ. ბრიერთან ერთად, 1931), რიგი საყურადღებო წერილებისა სვანური ენისშესახებ. მოგვცა მრავალი ანგარიშგასაწევი ეტიმოლოგია ქართველურ ენათა მასალაზე.
მთის კავკასიური ენებიდან მარმა ყველაზე დიდი ყურადღება დაუთმო აფხაზურს და რამდენიმე გამოკვლევა უძღვნა. თავისი მნიშვნელობა არ დაუკარგავს მარის წერილებს სომხურის, როგორც ნარევი ენის, შესახებ (1911-1919). მარმა 1921 წელს პეტროგრადში დააარსა "იაფეტიდოლოგიური (1922-იდან _ "იაფეტური") ინსტიტუტი", რომელიც 1933 შეცვალა "ენისა და აზროვნების ინსტიტუტმა".
როგორც ვიკიპედიას მასალებშია აღნიშნული, მარმა დიდი ამაგი დასდო ქართულ სასულიერო და საერო მწერლობისა და კულტურის საკითხების შესწავლის ფუნდამენტური მონოგრაფიული გამოკვლევებით. მან ძველი ხელნაწერების მიხედვით, სათანადო მეცნიერული კომენტარებით, ლექსიკითა და რუსული თარგმანითურთ გამოსცა "პეტრე იბერის ცხოვრება" (1896), იპოლიტე რომაელის "თარგმანებია ქება-ქებათაჲ" (1901), ბასილი კესარიელის "ფიზიოლოგი" (1904), ანტიოქე სტრატიგის"იერუსალიმის წარტყვევნის" არაბული ტექსტის ქართული თარგმანი (1909), განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი იყო გიორგი მერჩულეს "გრიგოლ ხანძთელის ცხოვრება" (1911). იოანე პეტრიწისადმი მიძღვნილი გამოკვლევებით (ЗВО ტ. XIX, 1909) მარმა საფუძველი ჩაუყარა ქართულ საზოგადოებრივი და ფილოსოფიური აზრის განვითარების ისტორიულ შესწავლას.
მნიშვნელოვანი გამოკვლელები უძღვნა მარმა ქართული კლასიკური საერო მწერლობის ძეგლებს: პირველმა გამოსცა გამოკვლევითა და კომენტარებითურთ "აბდულმესიანი" და "თამარიანი" ("ძველი ქართველი მეხოტბენი", რუსულ ენაზე, 1902).
გააშუქა "ამირანდარეჯანიანთან", "ვისრამიანთან", "შაჰნამესთან", "რუსუდანიანთან", დაკავშირებული ქართულ-სპარსული და ქართულ-არაბული ლიტერატურული ურთიერთობების საკითხები. მარმა საფუძველი ჩაუყარარუსთველოლოგიას, როგორც სამეცნიერო დისციპლინას, განსაკუთრებული ღვაწლი დასდო ვეფხისტყაოსნის ტექსტის საკითხების, რუსთაველის იდეოლოგიისა და მისი ეპოქის შესწავლას, გამოსცა პოემის პროლოგისა და ეპილოგისტექსტები ("შოთა რუსთაველის "ვეფხისტყაოსნის" შესავალი და დასკვნითი სტროფები", რუსულ ენაზე, 1910) სათანადო გამოკვლევითა და რუსული თარგმანითურთ; მნიშვნელოვანია მისი ნაშრომი რუსთაველის ეპოქისა და კულტურული გარემოს შესახებ "ვეფხისტყაოსანი და ახალი კულტურულ-ისტორიული პრობლემა" (1917).
დიდია მარის დამსახურება საქართველოს ისტორიის მეცნიერულ შესწავლაშიც. ფეოდალური ხანის ცალკეულ გაურკვეველ პრობლემათა გაშუქების გარდა (ტაო-კლარჯეთის ისტორიის საკითხები, ანისში აღმოჩენილიეტიფანე ქართლის კათალიკოსის წარწერის ანალიზი და სხვა), მას ეკუთვნის "საქართველოს ისტორია" (პეტერბურგი, 1906) რუსულ ენაზე, რომელშიც გადმოცემულია ქართველი ხალხის ისტორია ძველი წელთაღრიცხვის II ათასწლეულის დასასრულიდან; განხილულია ქართული კულტურის ისტორიული საკითხები (დამწერლობის, ქრისტიანობის წარმოშობა, ლიტერატურის ისტორია და სხვა); ყურადღება ექცევა ქართველი ხალხის ეთნოგენეზის პრობლემასაც. საქართველო-კავკასიის უძველესი ხანის ისტორია ერთ მთლიანობაშია გადაწყვეტილი (ქართველ-კავკასიურ ტომთა მცირე აზიიდან მიგრაციის, ქართველ-ურარტუელ ტომთა ნათესაობის, ქართველ-ბასკური პარალალების საკითხები და სხვა).
მარის მეცნიერულ მოღვაწეობაში გარკვეული ადგილი უჭირავს არქეოლოგიასაც. მის მიერ ჩატარებულ გათხრებს ანისში (1892-იდან) დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა შუა საუკუნეების სომხურ ქალაქებისა და კულტურის ისტორიის შესწავლისათვის. 1893 დაიწყო ვორნაკის სამაროვანის გათხრა, განსაკუთრებით ნაყოფიერი იყო გათხრები ვანის ტბის (თურქეთი) სამხრეთ სანაპიროზე 1916. აქ მარმა გაშიფრა ი. ორბელის მიერ აღმოჩენილიურარტუს მეფის სარდურ II-ის (760-730) ცნობილი სოლისებრი წარწერა, რომლის ერთ-ერთ მუხლში მოხსენიებული იყო კულხას (კოლხას) ქვეყანა.
ბუკისციხეში სტუმრობისას აუცილებლად უნდა მოინახულოთ ფეოდალური ხანის ციხესიმაგრე, რომელიც თამარის ციხედაა წოდებული.
ციხე მდებარეობს მდინარე სუფსის მარჯვნივ, მაღალ გორაზე. ისტორიული წყაროების მიხედვით, ამ ადგილებში, ე.წ. გურიის ტბასთან ადამიანი ჯერ კიდევ გვიანდელი ბრინჯაოს ხანაში ცხოვრობდა. ანტიკურ ეპოქაში აქ უკვე ჩნდება ქალაქური ტიპის დასახლება. აღმოჩენილია ანტიკურობისათვის დამახასიათებელი გათლილი კვადრებით ნაგები გალავნის ნაშთები.
ამჟამად ციხის მხოლოდ ჩრდილო-აღმოსავლეთი ნაწილია შემორჩენილი. აშენებულია რიყის ქვითა და ტერიტორიულად არც თუ ისე დიდია, მაგრამ მაღალ ბორცვზეა განლაგებული და საკმაოდ ციცაბო მისასვლელი აქვს. ციხეს გარშემო უვლის ძლიერ დაზიანებული გალავანი. ძეგლზე არქეოლოგიური გათხრები 1964 წელს ნიკოლოზ ბერძენიშვილის ხელმძღვანელობით ჩატარდა. გამოიყოფა რამდენიმე სამშენებლო ფენა, რომელთაგან უძველესი ადრეფეოდალური ხანისა, უახლესი გვიანი შუა საუკუნეებისაა. ციხის ჩრდილოეთ მხარეს მიდგმული მრავალსართულიანი კოშკის პირველ სართულზე გამოვლენილია ქვის დიდი საწნახელი და ქვისავე კიბის დიდი ნაშთი. მეორე სართული საცხოვრებელი ჩანს, მესამე სართული საბრძოლო. კოშკი არქიტექტორმა კ. მელითაურმა VI-VII საუკუნის ძეგლად მიიჩნია.
ციხის აღმოსავლეთ კედელზე მიშენებული ეკლესიის მხოლოდ ჩრდილოეთისა და აღმოსავლეთის კედლებია შემორჩენილი. შესასვლელი გამოვლენილია დასავლეთ კედლის სამხრეთ ნაწილში. ეკლესიას სწორი აფსიდა აქვს. ძეგლის შიდაპირი მოპირკეთებულია. არქიტექტურული მონაცემებით, ეკლესია X საუკუნით თარიღდება.
ციხის აღმდგენად მოიხსენიება მამია III გურიელი, რომელიც XVII-XVIII საუკუნეების მიჯნაზე ზეობდა.1774 წელს ბუკისციხე ლიხაურის ციხესა და ასკანის ციხესთან ერთად ერთად თურქებმა აიღეს. იმავე წელს მამია IV გურიელმა და სოლომონ II-მა უკან დაიბრუნეს. ციხე გურიის რუსეთთან შეერთებამდე (1811 წლამდე) კონტროლს უწევდა იმერეთიდან და მესხეთიდან შავი ზღვისკენ მიმავალ გზას.
არსებობს მოსაზრება, რომ ბუკისციხეს ადრე "გვაბრათი" ეწოდებოდა, ისევე როგორც ასკანის ციხეს. წყაროებში სახელი ბუკისციხე XVIII საუკნის 70-იანი წლებიდან მოიხსენიება.
