„შემოვდგი ფეხი, გწყალობდეთ ღმერთი! ფეხი ჩემი _ კვალი ანგელოზისა!“ _ დღეს კალანდაა. როგორც გურიაში იტყვიან, ნამდვილი ახალი წელი!
როგორც სულხან საბა ორბელიანი წერს, კალანდა წლის თავია, ამიტომ ამ დღეს შესაშური სიუხვით ხვდებოდნენ: იკვლებოდა საკალანდო ღორი და ფრინველები, იზილებოდა ღომი, ცხვებოდა კეცის მჭადები, ხაჭაპურები და უტკბილესი ნაზუქები, კეთდებოდა საცივი… ამას ემატებოდა ტკბილეული, ღვინო და ეწყობოდა ნაირ-ნაირი ნუგბარით სავსე საკალანდო ტაბლა.
დღესასწაულს ოჯახი ახალ ტანსაცმელში გამოწყობილი უნდა შეხვედროდა. შემოვიდოდა კალანდა და პირველი სადღეგრძელო ოჯახში მშვიდობისა უნდა ყოფილიყო.
კალანდის შესახებ საინტერესო სტატიაა გამოქვეყნებული გაზეთ „ივერიის“ 1877 წლის გამოშვებაში (#29).
„პირველი ენკენისთვე გურულებისათვის განსაკუთრებული მნიშვნელობის დღეა. ამ დღეს ისინი,, დამდაგს “ ეძახიან, იმ მოსაზრებით, რომ ძველად ამ დღიდამ იწყებოდა ახალი წელიწადი. წინა ღამით ერთის ყვირილით, ლოცვით და თოფის ცემით მიეგებებიან ამ დღეს და ახლაც როცა ომიანობაა და მტრის ჯარი კარზედ გვიდგას , არ დაივიწყეს გურულებმა ეს ჩვეულება, რის გამოც ახირებული მდგომარეობა წარმოსდგა.
წარმოიდგინეთ ის დრო, როცა ბინდი ეცემა და დღე და ღამე ერთმანეთს შორდებიან, მასთან ძლიერი მოხშირებული წვიმა, როცა კაცს გარეთ გამოსვლაც კი ეძნელება, ამას თან დაურთევით ერთი ვაი კიჟინა და ვაის და უის ყვირილი და თან აჩქარებული თოფის ცემა ყოველ სოფელში და ყოველ ოჯახში ერთი და იმავე დროს და მაშინ მიხვდებით თუ რა ახირებული ფეთება დაემართება იმათ, ვინც ეს ხალხის ჩვეულება არ იცოდა… აბა, რა იცოდა რუსის აფიცრებმა, თუ გურულები ამ თოფის გვახა-გუხით თავიანთ ,,ზაკვავებს” და ,,მავნე სულებს” ეგებებოდნენ და აშინებდნენ… ბევრი მათგანი ფერ-მიხდილი გარბოდნენ თავიანთ უფროსებისკენ და თან არწმუნებდნენ ,,ტრევოგაც” ისმისო…
ამ დამდაგის წინა ღამეს აქ ,,შეფუცების” ღამეს ეძახიან და ყველა ოჯახის უფროსი ვალდებულია წარმოთქვას ხმამაღლათ, ყვირილით ხალხში ერთხელვე მიღებული ლოცვა და თან თოფებიც მიაყოლოს. ეს ამბავი ამ გვარად მოხდება ხოლმე: ყველა სახლის უფროსი შუა ღამეს გამუა გარეთ, ეზოში გამოაქვს თავისი სასროლი იარაღები და გასძახის ისე თითქოს მოეძინი ეძახოდეს ხალხს მინარეთიდან სალოცავად და მასთან ამ სიტყვებს წარმოთქვამდნენ:
,,მიღმართელნო, მოღმართელნო, შორებელნო, ახლობელნო.
თქვენი სვით და თქვენი ჭამეთ ჩემსას ჯვარი დამიწერეთ.
ჯვარი აქა, ჯვარი აქა“.
თან ისე დაიწივლებს, რომ ტანში ჟრუანტელი აგივლ-ჩაგივლის და მოჰყვება თოფის სროლას. ამას ,,გადაძახებას “ ეძახიან. ამ ჩვეულებას ყველა ისე ასრულებს ახლაც როგორც ასი წლის წინათ. თუმცა მისი მნიშვნელობა ბევრს გურიაში ისე აღარ სწამს, როგორც უწინ სწამდათ. მაგრამ იკითხავთ, რას წარმოადგენს ეს ,,გადაძახება”? ყველა გურულს სწამს, რომ ზოგიერთი კაცი და ქალი როცა მოხუცდებიან, ,,ზაკვავები ხდებიან, კუდიც გამოებმებათ, თვალიც ,,უკვეთს” და თან შეიძენენ იმგვარ თვისებას, რომ ადვილად გადაიქცევიან, თუ მათ სურთ, სხვადასხვა გარეულ და შინაურ პირუტყვებად, ფრინველებად და ისე დასტრიალებენ ქვეყანას, რომ ვნება რამ მოუტანოს.
მათი უფროსი ,,როკაპი” ხალხის გონებაში წარმოდგენილია როგორც ერთი მახინჯი დედაკაცი, რომელსაც უამრავი ქვეშევრდომი ჰყავს დედამიწაზე. ეს უკანასკნელნი კი ყველაფერს იტაცებენ თავისი როკაპისთვის შესაწირავად. გურულების აზრით, ამისთვის საჭიროა ზემოთ ხსენებული ლოცვა და თოფის სროლა, მერე ის, რომ ყველა ოჯახის შვილმა თავი ,,შეიბეჭდოს” _ მიიკრას თავზედ ოთხს ადგილას ჯვარად წმინდა სანთელი, შეიბეჭდოს ყველა შინაური პირუტყვი, ფრინველები, სახლ-კარი, ყანები და სხვა, რაც ოჯახში საჭირო საგნად ითვლება. და ამ ღამეს ფრთხილად უნდა იყოს მთელი სახლობა და არ უნდა დაიძინონ , რადგან ,,ზაკვავებმა”, რომლებიც გაშმაგებული დარბიან მათ ოჯახში არ შემოიარონ“, _ წერს გამოცემა.
კალანდობისთვის მზადების რიტუალი თავის ჩანაწერებში (ენთოგრაფიული გურია) აღწერილი აქვს აპოლონ წულაძესაც:
“გურულს ყველა დღესასწაული უყვარს, მაგრამ კალანდას და აღდგომას არაფერი ურჩევნია… ბარბარობამდე ორი-სამი დღით ადრე მეოჯახე კაცი ტყეში მიდის, მოჭრის ველური თხილის წმინდა წნელს, მოიტანს სახლში, მოღობავს ძარას, ანუ სასუქს… ,, ბარბარობა ქათმების პატარა დღეობაა.
ამ დროს მეოჯახე ქალი ქათმების დაპურების დროს დაიჭერს წინათვე დანიშნულ ქათმებს, არჩევს ბებერს, ნაკლებ კვერცხის მდებელს, ცუდ ,,მკეკელს”, ფრთხუს, უვარგისს, მოჭვას, ისეთს, რომელიც სათესლედ და სადგამურად არ გამოდგება, აგრეთვე ყვერულს, რომელიც საგანგებოდ, საკაიდღეოდ ჰყავს გამოზრდილი. ბარბარობიდან ერთი კვირის შემდეგ განსაკუთრებულ ადგილას, საგანგებო სამწყვდევში ჩასვამენ ღორს.
ქათმებიც და ღორიც სასუქში უნდა ყოფილიყო. ოჯახის ყველა წევრი ცდილობდა სხვებისთვის დაესწრო და სასუქში მყოფთათვის ,,კეკალი” დაეყარა, წყალიც დაესხა, თან ეთქვა:,,სუქ, სუქ, სუქ”. ღორი პირველ დღეებში პატივს იფერებს, ხარბად ჭამს, სიმინდის დაყრის დროს როთინით ხვდება, შემდეგ კი, როცა სიმსუქნე სძლევს, საჭმლით გულს ,,იმსუყებს”, ზარმაცობა ეპარება, უხალისობა ეტყობა, წვება და ნებივრობას იწყებს“, _ წერს წულაძე.
კალანდის განუყრელი ატრიბუტია ჩიჩილაკი, რომელიც თავდაპირველად ჩოხატაურში, სოფელ ბასილეთში დამზადდა. ჩიჩილაკს თხილის მსხვილი ჯოხისგან ამზადებენ. ჯოხს ჯერ გაახურებენ მეტი დრეკადობისთვის, კანს გააცლიან და მახვილი დანით ბოლოდან წვერისაკენ იწყებენ თხელი ბურბუშელების ათლას.
„ახალ წლამდე ორი კვირით ადრე მოჭრიდნენ თხილის გრძელ ჯოხს და წყალში ალბობდნენ. ახალი წლის წინა ღამეს კერიის ცეცხლზე ქერქს “დაბრაწავდნენ”, მერე კანს გააცლიდნენ, თლას დაიწყებდნენ და ცოტა ხანში თეთრწვერა ჩიჩილაკიც მზად იყო. მას სუროს შავმტევნიანი და კვალას წითელმარცვლიანი ტოტებით რთავდნენ. ხშირად ჩიჩილაკზე გაპუტული შაშვიც ეკიდა”, _ ვკითხულობთ ჩანაწერებში.
ხალხური ტრადიციით ჩიჩილაკს წმინდა ბასილის წვერს ადარებენ და ამით ხაზს უსვამენ სწრაფვას _ წმინდა ბასილისებური სიკეთის, სიუხვისა და ღვთისმოსაობისაკენ.
ტრადიციის თანახმად, ჩიჩილაკს წყალკურთხევამდე უნდა შეინახოთ, შემდეგ კი ან დაწვათ, ან წყალს გაატანოთ.
კიდევ ერთი ტრადიცია, რომელიც კალანდას უკავშირდება ასეთია _ კალანდის დადგომამდე ცოტა ხნით ადრე მთელი ოჯახი ფეხზე დგებოდა. მამაკაცები ღორის თავს, საახალწლო კვერს, საახალწლო სანოვაგით დატვირთულ გობს, მორთულ ჩიჩილაკს და ცარიელ ჩაფს აიღებდნენ და მარნისკენ გაეშურებოდნენ. მარანში შესვლისას ოჯახის უფროსი გობს ხმაამოუღებლად დადგამდა მიწაზე, ჩაფს ღვინით გაავსებდა და წმინდა ბასილს ოჯახის ბედნიერებას დაჩოქილი შესთხოვდა. შემდეგ მეკვლე გობიდან კაკალს აიღებდა და წმინდა ბასილს შეეხვეწებოდა, რომ ამ კაკალივით აევსო ოჯახი ყოველივე სიკეთით.
ამის შემდეგ პროცესია სახლისკენ გაემართებოდა. მეკვლე კარებზე სამჯერ დააკაკუნებდა შემდეგი სიტყვებით: „კარი გამიღე!“ სახლიდან სამჯერ უპასუხებდნენ: „რა მოგაქვს?“. მეკვლე პასუხად ჩამოუთვლიდა: „მშვიდობა, ღვთის წყალობა, ჯანჯუხა, ხაჭაპური, ტკბილეული…” შემდეგ მას კარებს უღებდნენ და იწყებოდა საახალწლო მილოცვები.
