ქობულეთის ბეგი თავდგირიძე ვერასოდეს ურიგდებოდა რუსეთის გაბატონებას საქართველოში და ყველა ხერხს ხმარობდა მათ წინააღმდეგ, რათა რუსები განედევნა გურიიდან. გადმოცემით, მას კარგი დამოკიდებულება ჰქონდა გურულ გლეხობასთან – სარწმუნოებრივი განსხვავება მათ ურთიერთობას ხელს არ უშლიდა. იგი თურმე შესანიშნავი მცოდნე და შემსრულებელი ყოფილა ქართული ხალხური სიმღერებისა. ჰასან ბეგი ყოფილა საოცრად მომლხენი და განსაკუთრებით გურული სიმღერების მოყვარული კაცი. ხშირად ფარულად გადმოდიოდა ხოლმე გურიაში, რათა იქაურ მომღერლებთან ერთად გაეტარებინა დრო, ექეიფა და ემღერა. 1841 წლის გურიის ჯანყის დროს ის გურულების მხარეზე დადგა, საიდუმლო მიმოწერას აწარმოებდა და რამდენჯერმე გურიაშიც იყო ჩასული. თურმე თავდგირიძესთან არალეგალურად გურულებიც გადადიოდნენ, თავდგირიძე უმასპინძლდებოდა მათ, ტყვია-წამლით ამარაგებდა და ცოცხალი ძალით დახმარებასაც ჰპირდებოდა. მაგრამ საბოლოოდ, მისი გეგმები ჩაიშალა – რუსული ადმინისტრაციის ზეწოლის შედეგად მან გურია დატოვა.
რუსების წინააღმდეგ გამოსვლის მეორე შანსი თავდგირიძეს ყირიმის ომმა (1853-56) მისცა. ამის გამო ოსმალეთის ქვეშევდრომობაში მყოფ ქართველ თავდგირიძეს ბევრმა მოღალატეობა დასწამა. ომის დაწყების შემდეგ, თავდგირიძემ გურულებს რუსეთთან კავშირის გაწყვეტა და თურქეთის მხარეს ბრძოლა შესთავაზა, რაზედაც გურულებისგან მტკიცე უარი მიიღო. ჰასან ბეგ თავდგირიძე 12 000-იანი ჯარით, რომელშიც ძირითადად ბაშიბუზუკები იყვნენ, გურიას შემოესია. სოფელ ნიგოითთან ქუთაისისკენ მიმავალ გზას იცავდა ნიკოლოზ ერისთავი ორი ბატალიონით და ოთხი ქვემეხით. მან გაიგო თურქთა შემოსვლის შესახებ, არ დაელოდა დამხმარე ძალას და თავად დაიძრა შესახვედრად. ნიგოითში დატოვა ბანაკი და აღალი ორი ასეულით. 27 მაისს განთიადზე ერისთავი ლანჩხუთის ტყეში თავს დაესხა თურქებს. მან იცოდა, რომ კაჟიანი თოფებით შეიარაღებული ჯარით შორსმსროლელი შაშხანებით შეიარაღებულ მტერთან უეჭველად წააგებდა და ჯარი ხელჩართულ ბრძოლაზე გადაიყვანა. მტერმა ვერ გაუძლო შეტევას და უკან დახევა დაიწყო, მას ერისთავი ფეხდაფეხ მიჰყვებოდა. მტრის დევნაში გართულ ჯარს თავდგირიძე რაზმთან ერთად ხელიდან გაუსხლტა, ზურგიდან შემოუარა ერისთავის რაზმს და ბანაკს დაეცა. ერისთავი დროზე მიუხვდა მტრის ფანდს და სასწრაფოდ გაეშურა დატოვებული ბანაკის დასახმარებლად.
ქართველებმა თავდგირიძის ჯარი ლანჩხუთისკენ გამოდევნეს და ამჟამინდელი სოფელ შუხუთის ცენტრში ე.წ. ,,ცაცხვებთან” მოხდა ამ ბრძოლის მთავარი შეტაკება, რომელიც ისტორიაში ,,შუხუთფერდთან” ბრძოლით არის ცნობილი. ამ ბრძოლაში დაიღუპა ჰასან-ბეგ თავდგირიძე – გურულმა აზნაურმა ერასტი ჭყონიამ ხმლის ერთი დაკვრით მას გააგდებინა თავი და ახალციხე-გურიის რაზმების უფროსს გენერალ ივანე ანდრონიკაშილს მიართვა. ,,ქუთაისს მოიტანეს და მთელ ქალაქს აჩვენეს წაკვეთილი თავი ხასან ბეგ თავდგირიძის, – იგონებდა ნიკო ნიკოლაძე, – რომლის დამარცხება და მოკვლა იმოდენად სასახელო საქმეთ მიაჩნდათ, რომ მისი გაფითრებული თავი ქუთაისიდან დიდი ამბით ტფილისს გაგზავნეს ხალხის საჩვენებლად”.
დაღუპული ჰასან-ბეგ თავდგირიძე მისმა ბიძაშვილმა და მოწინააღმდეგემ ყარამან თავდგირიძემ და გურულებმა დიდი პატივით დაასაფლავეს (გადმოცემით, შუხუთში ხსენებული ,,ცაცხვების” ქვეშ თავდგირიძის დაღუპული 500-მდე მეომარი მარხია), ხოლო ხალხმა ქართული ფოლკლორის უბრწყინვალესი ნიმუში შექმნა ,,ხასანბეგურას” სახით. სიმღერას ეს სახელი ჰასან ბეგ თავდგირიძეს საპატივსაცემოდ დაარქვეს. აქვე დავძენთ, რომ ზოგიერთი მკვლევარის აზრით, ეს სიმღერა გაცილებით ადრეა შექმნილი. ეგნატე ნინოშვილის მიხედვით, გურიის 1841 წლის ჯანყის დროს ,,ამ ბეგის შეთხზული სიმღერა ჰასან-ბეგურიც კი მაშინათვე გადმოიღეს და გახდა გურიაში პირველ საამურ სახალხო სიმღერად”. ნიკო ბერძენიშვილი კი მის შექმნას უფრო ადრინდელ პერიოდს აკუთვნებს.
ასეა თუ ისე, სიმღერა ხალხმა მაშინვე აიტაცა. როგორც ამბობენ, ის პირველად ლანჩხუთლებმა იმღერეს. სულ ხასანბეგურას 19 ვარიანტი არსებობს. ერთ-ერთის ტექსტი ასეთია:
,,ჰასანბეგი თავდგირიძე გარისხული ღვთისგან მეტი,
თათრის ფაშობა იშონა სულ მთლად დეივიწყა ღმერთი,
შეკვეთილში შემევიდა, იძახოდა ოლან გეთი.
გზას ვიყავით მილიცია, რუსის ჯარი მეტად ცოტა,
ცხრა ათასი თათრის ჯარი წინ შემოგვხვდა, გვებოროტა.
ლანჩხუთში რომ შემევიდა, ბრძოლა მოხდა შუხუთფერდთან
გეიქცნენ და ჩეირიენ, მფრინავები ეიშალა,
ცხრა ათასი თათრის ჯარში ხუთასმა ძლივს გაამშრალა.
ჩემი ძმაი ჰასან ფაშა თავმოჭრილი დევინახე,
რადგან ძმაი იყო ჩემი, ვაიმეო დევიძახე,
ბოლოს მაინც მე დავმარხე”.
სწორედ ამ ლეგენდარული ცაცხვების ქვეშ, სადაც მოხდა ბრძოლა, ყოველ აღდგომა დღეს იმართება ლელობურთის თამაში.
ავტორი
