დღეს საქართველოში მცენარეთა ახალი დაავადებებების თუ მავნებლების შემოტევაა. ახლახან კვლავ განახლდა იმის საშიშროება, რომ ლიმონის დაავადება _ მალსეკო კვლავ გავრცელდეს დასავლეთ საქართველოს სუბტროპიკულ ზონაში, რადგანაც ეს სოკოვანი დაავადება კვლავ შემოყვა საზღვარგარეთიდან შემოტანილ ლიმონის სარგავ მასალას, რომელიც გაშენებულია სადემონსტრაციო ნაკვეთზე.
ამიტომ, თუკი გამოვლინდება მალსეკოსთვის დამახასიათებელი პირველადი სიმპტომები რომელიმე ჯიშის ლიმონზე, უდიდესი ყურადღებაა საჭირო _ იგი ნიადაგიდან უნდა ამოვიღოთ და ადგილზევე დავწვათ.
ლიმონის ხმელა ანუ მალსეკო, რომელსაც იწვევს სოკო Phoma tracheiphila, პირველად აღწერილია ხმელთაშუა ზღვის აღმოსავლეთ ნაწილში, საბერძნეთში კუნძულ ხირსზე, 1894 წელს. შემდეგ იგი თანდათან აღმოაჩინეს კვიპროსზე, პალესტინასა და თურქეთში, რის შემდეგ სწრაფად მოედო ხმელთაშუა ზღვისპირეთის ქვეყნების ციტრუსოვანთა ნარგავებს.
მალსეკო დასავლეთ საქართველოს სუბტროპიკებში აჭარაში, ციხისძირში გასული საუკუნის პირველ ნახევარში აღმოჩნდა, მოგვიანებით კი ქობულეთსა და ოზურგეთში (მაშინდელი მახარაძე) ნახეს. დაავადება მოგვიანებით აფხაზეთშიც გავრცელდა.
მალსეკო ანუ სოკო Phoma tracheiphila ტრაქეომიკოზული დაავადებაა, რომელიც იჭრება მცენარის გამტარ სისტემაში, როგორც ჰაერიდან, ასევე ნიადაგიდან, იცობა სოკოს მიცელიუმით ანუ სოკოს გუმისებრი ნალექით, მექანიკურად იწყება ფესვებიდან ფოთლებისკენ წყლის მიწოდება, ამავე დროს სოკო გამოყოფს ტოქსინებს, რომლებიც წარმოადგენენ ნივთიერებათა ცვლის პროდუქტს პატრონ მცენარესთან ურთიერთდამოკიდებულებით, რის შემდეგაც იწყება მცენარის მოწამვლა.
დაავადების გარეგნული ნიშნები, პირველ რიგში, მჟღავნდება მოზვერა ანუ ახალგაზრდა მოუმწიფებელ ყლორტებზე. დაავადების პირველი ნიშანია ფოთლების ქლოროზულობა (გაყვითლება) და ცვენა. ხის შერხევისას ფოთლები ადვილად ცვივა, როგორც ყუნწიანად, ასევე _ უყუნწოდ. სიყვითლე ფოთლის ფუძის მხარეს უფრო შესამჩნევია, ვიდრე წვეროს ნაწილში. ფოთლების ცვენის შემდეგ, ყლორტებზე წარმოიქმნება მოყავისფრო-ნაცრისფერი ლაქები, რომლებიც იზრდებიან ყლორტის გარშემო, რის შედეგადაც წვეროს ნაწილიდან ფესვის მიმართულებით ყლორტი იწყებს ჭკნობას.
დაავადების გაძლიერებისას იგი გადადის მთავარ ტოტებზე და ვრცელდება მთელ შტამბზე. დაავადებული ყლორტის გასწვრივ და მის გარდიგარდმო ანაჭერზე შეიმჩნევა ქსოვილების მოწითალო-ნარინჯისფერი შეფერვა, რაც დაავადების უტყუარი დიაგნოსტიკური ნიშანია. მერქნის ასეთი შეფერვა კარგად ჩანს ჯერ კიდევ ცოცხალ ყლორტებზე. გამხმარ ნაწილზე კი ეს შეუმჩნეველია. ძლიერ დაავადებულ ხეზე დაავადება ნაყოფზეც გადადის, რის შემდეგაც ნაყოფი იწყებს ცვენას. დაავადების სრული იდენტიფიკაციისთვის აუცილებელია ლაბორატორიული კვლევა, ანუ სოკოს გადათესვა საკვებ არეზე.
სოკოს მიცელიუმი ვითარდება მცენარის მერქანში და გამტარ ჭურჭლებში, კარგად განტოტვილი უფერული ჰიფების სახით. ინფექციის გავრცელებაში დიდ როლს თამაშობს სოკოს პიკნიდიალური ნაყოფიანობა, მასში განვითარებული სპორებით, რომლებიც მთელი წლის განმავლობაში ინფექციის წყაროს წარმოადგენენ.
ჩვეულებრივი სოკოს განვითარება ზამთრის პირობებში მიმდინარეობს და ახასიათებს პერიოდულობა. მისი პირველი ნიშნები ვლინდება გაზაფხულის დასაწყისში, შემდეგ თანდათან იკლებს ზაფხულში _ მაღალი ტემპერატურის დროს, 30 გრადუს სითბოს პირობებში, სოკოს განვითარება მთლიანად წყება. შემოდგომაზე კი კვლავ პროგრესულად ვითარდება. მთელი ვეგეტაციის პერიოდში მიმდინარეობს სოკოს ნაყოფიანობის შექმნა და შესამჩნევია დაავადების ახალი კერები.
მალსეკოსთვის ისევე, როგორც სხვა ინფექციური დაავადებისთვის, არსებობს მთელი რიგი ფაქტორები, რომლებიც განაპირობებენ მის გავრცელებას და მავნეობას. ესენია: ჰაერის მაღალი ტენიანობა, ტემპერატურა და ლიმონის ჯიშების მიმღეობა, ინფექციური საწყისის არსებობა. ზამთრის ყინვებისგან და ქარისგან დაზიანებულ მცენარეებში ინფექციის შეჭრა ხდება წვეროს ტოტებიდან.
ფიტოპათოლოგებმა გამოიკვლიეს და დაადგინეს, რომ დასავლეთ საქართველოს სუბტროპიკულ ზონაში, დაავადება მალსეკო ლიმონის ისეთ მცენარეებზე გამოვლინდება, რომელიც ინტენსიური ზრდით ხასიათდება და კარგად განვითარებული წვეროს ტოტები გააჩნია _ ასეთ მცენარეს ადვილად აზიანებს ყინვა, ქარი, მზის რადიაცია, რომელთა ზეგავლენით მცენარე სუსტდება.
სოკო სახლდება განსაკუთრებით მოზვერა ტოტებზე. ასეთი ყლორტები ხასიათდება ფაშარი ქსოვილებით, რომლებიც ადვილად ზიანდებიან მაღალი ტემპერატურით, ქარებით. პირველ რიგში, ზიანდება ლიმონის ისეთი ხეები, რომლებიც არ არიან დაცული ქარსაფრით. ასეთ ხეებზე დაავადების პირველი სიმპტომები შესამჩნევია იმ მხრიდან, საიდანაც ქარის ზეგავლენას განიცდის. ვინაიდან ქარი იწვევს ლიმონის ეკლების საშუალებით ფოთლების მექანიკურ დაზიანებას. ასეთი დაზიანებული ადგილები საუკეთესო ხელშემწყობი ფაქტორია ინფექციის წარმოსაქმნელად.
გარდა იმისა, რომ ქარი ხელს უწყობს სოკოს სპორების გავრცელებას, იქ სადაც ლიმონის ნარგავები შერეულია სხვა სახეობის ციტრუსებთან და დაცულია, როგორც ქარის, ასევე ყინვების ზემოქმედებისგან, დაავადება ნაკლებად იჩენს თავს. მნიშვნელობა აქვს, აგრეთვე, სასუქების შეტანის ვადებს, ვინაიდან გვიან შეტანილი სასუქი მცენარის ზრდა-განვითარებას ახანგრძლივებს, რის გამოც ყლორტი ვერ ასწრებს მომწიფებას და დაბალი ტემპერატურის დროს ადვილად ზიანდება, რის შემდეგაც მასში ადვილად იჭრება სოკოს სპორები.
მიუხედავად მრავალი წლის გამოკვლევებისა, დადგენილია, რომ მალსეკოს წინააღმდეგ ბრძოლის რადიკალური ღონისძიებები, ჯერჯერობით, არ არსებობს არც ჩვენთან და არც საზღვარგარეთ, ლიმონის მწარმოებელ ქვეყნებში. ბრძოლის ერთადერთი სწორი გზა ეკუთვნის მხოლოდ სელექციას, მალსეკოგამძლე ლიმონის შერჩევასა და ახლის გამოყვანაში.
გასული საუკუნის 80-იანი წლების ბოლოს მალსეკო მოისპო საქართველოში, რადგან თითქმის მთლიანად განადგურდა მკვებავი მცენარეები: უნიკალური ლიმონის ჯიშები. გადარჩა მხოლოდ ერთეული ეკზემპლარები აჭარა-გურიაში. ისიც საკარმიდამო ნაკვეთებში.
დღეს რაკი მალსეკოს გაჩენის საშიშროება დიდია საქართველოში, თუკი გამოვლინდება დაავადების დამახასიათებელი პირველადი სიმპტომები, აუცილებელია ნიადაგიდან მცენარის ამოღება და დაწვა; ასევე, დაუშვებელია დაავადებული მცენარის ნაკვეთიდან ლიმონის ნერგების ამოღება და მისგან ახალი პლანტაციის გაშენება. მართალია, მალსეკო სპორებით ვრცელდება, თუმცა, დაავადების გავრცელება შესაძლებელია ვეგეტატიური გზით. განსაკუთრებული ყურადღება უნდა მივაქციოთ მყნობის პერიოდს _ ამ დროს კვირტი არ უნდა იყოს აღებული დაავადებული მცენარიდან; ასევე, არ უნდა მოხდეს დაავადებულ საძირეზე საღი კვირტის მყნობა, ვინაიდან დაავადება თავისუფლად ვრცელდება ვეგეტატიური გზით გამრავლების დროს.
ნ. ხალვაში, ც, ქაშაკაშვილი,
სოფლის მეურნეობის ასოცირებული დოქტორები
